Türkiye’de basın, hiçbir zaman tam anlamıyla özgür olmadı. Hükümetler, tek parti döneminde Takrir-i Sükûn gibi kanunlarla, Demokrat Parti döneminde de Tahkikat Komisyonu gibi uygulamalarla basın kuruluşlarını siyasi baskı altında tuttu. Yargının kılıcı basının üzerinde hep sallandı. 1960 darbesinden sonra oluşan görece özgür ortam, 12 Mart 1971’deki askeri muhtırayla bozuldu. 1970’li yıllar da gazetecilerin hapsedildiği ve öldürüldüğü, basın kuruluşlarının baskı altında tutulduğu bir dönem oldu. <h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">1980’den 2000’lere basın özgürlüğü</h2>12 Eylül 1980 darbesiyle yönetime gelen cunta ise kurduğu Milli Güvenlik Konseyi (MGK) aracılığıyla sansürü sistematik hale getirdi. MGK’nın siyasi yayınlar konusundaki baskısı, ana akım medyayı apolitikleşmeye ve magazin içeriklerine daha fazla yer vermeye itti. 1997 -2001 arasında PEN Yazarlar Derneği’nin başkanlığını da yapan yazar Alpay Kabacalı, Konsey Başkanı Kenan Evren’in basını zaman zaman şahsen denetlediğini, “hoşa gitmeyen” yayınlar için kapatma cezası verildiğini, tutuklamaların yapıldığını ifade ediyor.&nbsp;Fikir gazeteciliğinin kısıtlandığı 1980’lerde basının geleneksel sahiplik yapısı da değişti. Sermaye grupları ana akım medya şirketlerinin sahibi haline geldi. Yayıncılığın kar odaklı hale geldiği bu dönemde vatandaşların haber alma hakkı sekteye uğradı. Örneğin Sinan Baran’ın yüksek lisans tez çalışması, Milliyet’in Mayıs 1980’de %16,7 oranında magazinsel içeriğe yer veren bir gazeteyken Mayıs 2000’de bu oranın %53’e <a fr-original-style="" href="https://dergipark.org.tr/tr/pub/dorduncukuvvet/issue/37152/405980" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">çıktığını gösteriyor</a>.&nbsp;1990’lar ise sermaye gruplarına ait medya kurumlarının iyiden iyiye güçlendiği bir dönem oldu. İstikrarlı, güçlü ve uzun ömürlü hükümetlerin kurulamaması, hükümetlerin basın üzerinde baskı kurmasını zorlaştırdı. 1993’te özel radyoların kapatılması girişimi, Başbakan Tansu Çiller’in de destek verdiği, vatandaşların arabalarındaki antenlere siyah kurdele taktığı “radyomu istiyorum” eylemleriyle engellendi. Faili meçhul cinayetlere, devlet-mafya ilişkisine, toplu cinayetlere dair araştırmacı gazetecilik kısmen de olsa yapılabildi.Öte yandan 1990’lar başta Ahmet Taner Kışlalı ve Uğur Mumcu olmak üzere 37 gazetecinin faili meçhul cinayetlerde öldürüldüğü bir dönem oldu. Geriye, dönemin İçişleri Bakanı Mehmet Ağar’ın Uğur Mumcu’nun eşi Güldal Mumcu’ya söylediği "Bir tuğla çekersek duvar yıkılır" sözü kaldı. Tüm toplumsal çabaya rağmen de o tuğla hala çekilemedi.&nbsp;3Y ile (yoksulluk, yolsuzluk, yasaklar) mücadele edeceği vaadiyle iktidara gelen AK Parti’nin Türkiye’yi yönettiği 2000’lerden bugüneyse basına yönelik yasaklar ve baskılar zirveye ulaştı. 1980’lerde değişen medya sahipliği yapısı bu dönemde ana akım medyanın tamamen iktidar güdümüne girmesine sebep oldu. İktidara yakın sermaye grupları, kamu bankalarından elde ettikleri kredilerle büyük medya şirketlerini satın aldı. Eski sahiplerse vergi cezaları, başka sektörlerdeki işlerin engellenmesi gibi yöntemlerle medya gruplarını satmak durumunda bırakıldı.CHP’nin 2019 tarihli bir raporunda, medyanın %95’inin iktidar kontrolünde olduğu, Türkiye’nin haberlere güvensizlik oranında dünyada ikinci ülke konumuna yerleştiği <a fr-original-style="" href="https://www.birgun.net/haber/medyanin-yuzde-95-i-iktidarin-kontrolunde-249012" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">belirtiliyor</a>.&nbsp;İktidara yakın olmayan kuruluşların reklam gelirleri, 2010’dan bu yana dağıttığı ilan gelirlerini açık şekilde raporlamayan, İletişim Başkanlığı’na bağlı Basın İlan Kurumu eliyle yoksullaştırıldı. Barış Terkoğlu, Murat Sabuncu, Barış Pehlivan, Murat Ağırel, Hülya Kılınç gibi gazeteciler hapsedildi. Bugün de hala mesleki faaliyetleri dolayısıyla hapiste tutulan pek çok gazeteci mevcut.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Yayın yasakları</h2>Bu dönemde toplumda büyük yankı uyandıran konulardaki haberlere savcılıkların yayın yasağı talep etmesi ve yargının da hızla bu talebi onaylaması ya da RTÜK’ün yayın yasağı kararı ilan etmesi son derece olağan uygulamalar haline geldi. Son olarak Taksim’de yaşanan patlamaya ilişkin getirilen yayın yasağı ve sosyal medya mecralarına uygulanan bant daraltma henüz hatırlarda. 2019’da Cumhuriyet gazetesinin kamu ihaleleriyle ilgili bir haberine yayın yasağı getirilmesinin haberine de yayın yasağı getirilmesi, herhalde işin vardığı boyutu zaten yeterince güzel özetliyor.&nbsp;Terör saldırısı gibi konularda, özellikle şüpheliler yakalanamamışken onlara ipucu verecek nitelikte bilgilerin sızmasının önüne geçmek, toplumda infial yaratacak görüntülerin yayılmasını engellemek adına yayın yasağı uygulanması oldukça anlaşılabilir. Ancak bu yasağın halkın haber alma hakkını yok sayan bir nitelikte uygulanması ise aynı ölçüde kabul edilemez. Nitekim korkunç bir olay yaşayan insanlar, sağlıklı haber akışı sağlanamayan durumlarda da infiale kapılabilir.&nbsp;Yayın yasağı ve erişim engeli getirilen başka haberlerin detayları, bu yasakların amacının infiali önlemektense halkın haber alma hakkını engellemek olduğunu düşündürüyor. İşte son yıllarda yayın yasağı getirilen haberlere bazı örnekler:<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Eşini öldürdükten sonra intihar eden Eski Alperen Ocakları Genel Başkanı, Adalet Bakanlığı Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı'nda görev yapan hâkim Serkan Tüzün ile ilgili haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">HDP’nin Cengiz Holding’e ait olduğunu söylediği iki tırın karıştığı, 20 kişinin ölümüne yol açan Mardin’deki trafik kazasına ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Doktor Ekrem Karakaya cinayetinin soruşturma dosyasına ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu’nun "Devleti FETÖ’ye teslim eden kişinin adı Recep Tayyip Erdoğan’dır" ifadelerini kullandığı konuşması;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Samuray kılıcıyla öldürülen Başak Cengiz cinayetine ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">17-25 Aralık sürecinde eski bakanlar Zafer Çağlayan, Muammer Güler, Egemen Bağış ve Erdoğan Bayraktar'a yönelik olarak başlatılan "yolsuzluk" soruşturmasına ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Reza Zarrab konulu haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">MİT TIR'larının durdurulmasına ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Musul’daki Türkiye konsolosluğunun işgal edilmesine ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">24 kişinin ölümüyle sonuçlanan Çorlu’daki tren kazasına ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Kuzey Marmara Otoyolu kapsamında Gebze’de inşa edilen viyadükte üç işçinin ölümüne sebep olan çöküntüye ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Rusya'nın Ankara Büyükelçisi Andrey Karlov'un öldürülmesine ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">AK Parti milletvekili Şirin Ünal’ın evinde öldürülen Nadira Kadirova’ya ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">AK Parti milletvekili Tolga Ağar’ın ilişkili olduğu iddia edilen Yeldana Kaharman’a ilişkin haberler;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sedat Peker’in hükümet üyelerinin çeşitli suçlara karıştığı iddialarına ilişkin haberler;</li></ul>Üstelik medya ombudsmanı Faruk Bildirici, geçici olarak ilan edilen yayın yasaklarının bir kısmının kalktığına dair kararların yayımlanmadığının altını çiziyor. Bildirici, yayın yasaklarının bu şekilde kalıcı hale getirilmesinin Anayasa’ya aykırı olduğunu hatırlatıyor. Örneğin Taksim saldırısına ilişkin yasağın kaldırıldığı ifade edilmediği için yasağı dinleyen kalmadığını, bunun gelecekte iktidarın hoşuna gitmeyen bir yayın organına patlamaya dair haberleri nedeniyle ceza verilmesine ya da dava açılmasına yol açabileceğini <a fr-original-style="" href="https://www.gazeteduvar.com.tr/gecici-yayin-yasagi-gecmedi-makale-1590022" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">söylüyor</a>.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Dezenformasyon yasası</h2>İktidarın medyaya yönelik baskısının, tutuklu gazetecilerin, yayın ve erişim yasaklarının bu kadar gündemde olduğu bir dönemde yürürlüğe giren, “sansür yasası” olarak da bilinen dezenformasyon yasası ise endişeleri oldukça artırdı.Aposto Gündem’de ve politika yayınımız Spektrum’da defalarca ele aldığımız bu yasa, Türk Ceza Kanunu’na "halkı yanıltıcı bilgiyi alenen yayma" suçunu ekleyerek, "endişe, korku veya panik yaratma, ülkenin iç ve dış güvenliğini kamu düzenini ve kamu barışını bozmaya" yönelik yayın yapanların hapisle yargılanmasını öngörüyor. Bu kavramların muğlaklığı, yasanın hükümetin hoşuna gitmeyen yayınları yasa kapsamında yargılanmasının da <a fr-original-style="" href="https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-61601487" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">önünü açıyor</a>.&nbsp;Bilişim hukukçusu ve İfade Özgürlüğü Derneği kurucusu Prof. Dr. Yaman Akdeniz, “Keyfi soruşturmalar açılacak, teknik takipte kimi bulabilirlerse onları soruşturacak, yargılayacaklardır. Nasıl biz medya taraması yaptığımızda sıklıkla karşımıza cumhurbaşkanına hakaret suçu çıkıyorsa, bu da bundan sonraki dönemde yeni bir suç tiplemesi olarak karşımıza çıkacaktır. Amaç hem korkutmak hem de susturmak, yani ifade ve basın özgürlüğü Türkiye'de her zaman tehlike altındaydı ama bu son değişiklikten sonra daha ciddi bir tehlike ile karşı karşıyayız. Daha da karanlık bir dönemin başlangıcı olduğunu söyleyebiliriz.” sözleriyle yasayı <a fr-original-style="" href="https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/yaman-akdenizden-sansur-yasasi-uyarisi-1992362" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yorumluyor</a>.&nbsp;Yasayı Spektrum’a yazdığı <a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/suspus-kanunu" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Suspus Kanunu</a> başlıklı yazıda eleştiren deneyimli gazeteci Ferai Tınç ise, “Tarihin hiçbir döneminde baskıyla, zulümle, hapisle, zorbalıkla gerçekler örtbas edilemedi. Gerçeklerden korkanlar kaybettiler, karanlık köşelerinden iş çevirmeye kalkanlar er ya da geç ayıplarıyla baş başa kaldılar. Çünkü gerçekler özgürdür, ‘sus’ dendiğinde susmaz.” cümleleriyle yasayı hazırlayanların amaçlarına ulaşamayacağını savunuyor.

Aposto Gündem

Türkiye’nin sansür pratikleri

24 Ocak 1980'de, dönemin Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal tarafından hazırlanan ve Süleyman Demirel başbakanlığındaki Milliyetçi Cephe hükümeti tarafından kabul edilen ekonomik reform programı, tarihe "24 Ocak Kararları" olarak geçen yapısal bir dönüşümün kamuoyuna ilanı niteliğindeydi.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İthal-ikameci sistem yerine neoliberalizm</h2>1960'lardan beri başta Latin Amerika olmak üzere gelişmekte olan ülkelere bir kalkınma stratejisi öneren&nbsp;ithal-ikameci sistem Türkiye'de yaklaşık 20 yıl süreyle uygulanmış ancak büyük bir döviz krizinin ardından çöküşe geçmişti. Yine küresel ekonomik ve siyasi sisteme uyumlu bir şekilde ABD'de Ronald Reagan, Birleşik Krallık'ta da Margaret Thatcher'ın öncüleri olduğu neoliberal ekonomi politikalarını Türkiye'de hayata geçirmek isteyen Turgut Özal, bu doğrultuda hazırlanan köklü bir ekonomik reform paketini uygulamaya koydu.<img src="https://images.aposto.com/2022/10/2/1669745337393.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="Özal - Thatcher" ratio="1.79" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">AAArdından, 12 Eylül 1980 askerî darbesiyle birlikte yaratılan yeni siyasi düzen ve ideolojik doktrin, ekonominin de neoliberal reformlara uygun bir şekilde yeniden yapılandırılmasıyla birlikte 2022'de dahi hâlâ geçerliliğini koruyan yeni bir politik-ekonomi düzeni yarattı. İşçi haklarının sistematik şekilde daraltılması, sendikal faaliyetlerin baskılanması, sermayenin emek aleyhine sürekli olarak büyümesi ve emeği tahakküm altına alması, reel ücretlerin düşürülmesi gibi birçok hedefi ve sonucu olan bu yeni sistemin geçmiş dönemlere göre öne çıkan en büyük özelliklerinden biri devletin görev ve sorumluluklarının yeniden tanımlanması oldu.İşçi ve işveren arasında veya anayasa ile vatandaşlar arasında bir arabulucu, hakem, köprü görevini yerine getirmesi gereken devlet aygıtı 1980'den beri hemen hemen her alanda işçinin, vatandaşın ve toplumun dezavantajlı kesimlerinin karşısında sermaye ile bir ittifaka girerken ekonomiyi, siyaseti ve toplumsal hayatı düzenleyen tüm kurum ve yasalar da bu görev tanımına uygun şekilde dizayn edildi.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Reform yerine yama yapmak</h2>Cumhuriyetin 100. yılına gireceğimiz bu dönemde, 20 yıldır devam eden otoriter AK Parti iktidarını devirmek ve "demokratik-laik-eşitlikçi" bir Türkiye'yi yeniden inşa etmek isteyen muhalefet partileri, başta Altılı Masa olmak üzere, her ne kadar ekonomiyi, siyaseti ve toplumsal hayatı yeniden düzenleyecek politikalar üretseler ve köklü bir reform için anayasa değişikliği paketi hazırlasalar da 1980'de kurulan hâkim ideolojiyi ve politik-ekonomi düzenini kökten değiştirecek bir vizyon üretemedi. Bu tıkanıklık en çok ekonomi politikalarında ön plana çıkıyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/10/2/1669745385354.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="altılı masa" ratio="1.77" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Habertürk2018'den beri devam eden ancak son bir yıldır toplumun orta ve alt sınıflarını açlık sınırına doğru sürükleyen ekonomik krizden çıkmak için muhalefet partileri tarafından önerilen politikaları temelde sistemi değiştirmiyor. Ortada hem gelir hem de servet dağılımını yeniden düzenleyecek, çökmekte olan refah devletini tekrar hayata geçirecek ve sermayenin yanında emeğe karşı olmaktansa emek ve sermaye arasında bir arabulucu/hakem olarak görev yapacak bir reform paketi yok. Başta CHP, İYİ Parti ve DEVA Partisi tarafından önerilen ekonomik reform paketleri ve krizden çıkış reçetelerinin yeni bir ekonomik model önermediğini ancak mevcut sistemin iktidarın yanlış politikaları yüzünden işlemediği, kendileri tarafından önerilen doğru politikalarla sistemin tekrar rayına oturtulabileceği fikrini ön plana çıkardığını görüyoruz.Örnek vermek gerekirse, DEVA Partisi lideri Ali Babacan, kendi bakanlığı döneminde Türkiye'ye yüksek miktarda yabancı kaynak girişi yapıldığını ancak iktidarın otoriterleşmesi ve hukuk devletinin ortadan kaldırılması neticesinde yabancı kaynak girişinin durduğunu ve çıkışların başladığını ifade ediyor. Bu önerme kısmen doğru olmakla birlikte Babacan'ın Türkiye ekonomisine dair çözüm ve reform önerileri partisinin iktidara gelmesiyle birlikte Türkiye'ye sermaye girişinin yeniden artacağı ve kişi başına düşen milli gelirin yükseleceği önermelerinin ötesine gitmiyor.Keza, CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu da Türkiye'nin kronik işsizlik sorununa "Her muhtarın yanına üniversite mezunu bir yardımcı atayarak" çözüm getirebileceğini düşünüyor veya Türkiye'deki düşük tasarruf oranları veya cari açık problemlerine çareyi Londra'daki yabancı yatırımcıları Türkiye'ye çekmekte buluyor.Bu örnekler bizlere gösteriyor ki 20 yıldır Türkiye'yi yöneten AK Parti iktidarını devirip yeni bir Türkiye inşa etmek isteyen muhalefet partileri aslında 1980'de hayata geçirilen ve AK Parti ile hem zirvesini hem de çöküşü yaşayan hakim politik-ekonomi düzeninin ve ideolojik tahakkümün bir adım bile dışına çıkamıyor. 42 yıl önce oluşturulan ve AK Parti iktidarı sürecinde sınırları her geçen gün daraltılan kısır ve dar bir siyasi arenada, gelir eşitsizliği sıralamasında dünyanın en ileri ülkelerinden biri olan Türkiye'de ekonomik hayatı düzenleyen mevcut kurumlarla köklü bir reform yapmanın ve yeni bir siyasi, sosyal, politik-ekonomi düzeni yaratmanın mümkün olmadığını bugüne kadarki süreçte defalarca kez deneyimledik.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">İsveç modelinden çıkarılabilecek dersler</h2>Köklü bir reform yapmanın, toplumsal aktörler arasında mutabakat sağlamanın ve sermaye ile emek arasında yeni bir denge yaratmanın ne kadar zor olduğu geçmiş tecrübelere bakılınca ortaya çıkıyor ancak bunların imkânsız olmadığına dair de birçok örnek göstermek mümkün. Bu anlamda, sosyal, siyasi, coğrafi ve ekonomik olarak Türkiye'den çok farklı bir ülke olsa da İsveç'te 1920'lerden 1990'lara kadar yaşanan siyasi ve ekonomik dönüşümler bizlere yeni bir sistem inşa etmenin nasıl mümkün olabileceği üzerine fikir verecektir.Dünyanın en güçlü refah sistemlerinden birine sahip olan İsveç'te yaratılan eşitlikçi ve kapsayıcı ekonomi modeli, uzun yıllara dayanan bir devlet-sermaye-emek koalisyonuna dayanıyor. Sermaye ile emek arasında bir arabulucu/hakem rolüne sahip olan devlet, İsveç'te hayata geçirilen refah modelinin teminatı rolünü de üstleniyor.1920’lerin sonlarında yaşanan ekonomik krize karşı çözüm üretmek ve tam istihdamın hedeflendiği bir ekonomik model yaratmak isteyen Sosyal Demokrat Parti bu yeni modelin dayandığı fikirlerin hem toplum hem de siyasetçiler ve bürokratlar nezdinde kabul edilmesini sağlamak için ülke genelinde açık oturumlar ve forumlar düzenledi. Tam istihdam, güçlü sosyal yardım mekanizmaları ve sermaye teşviklerinin ön plana çıktığı bu ekonomik modelde işçi ve işveren arasında bir arabulucu olarak görev yapan devlet aynı zamanda kurumları da bu ekonomik ve siyasi düzene uygun şekilde reforme etti ve yeni kurumlar oluşturdu.Burada vurgulanması gereken nokta krize giren eski sistemi düzeltmek için öncelikle yeni bir sistemi hayata geçirecek bir fikrin oraya atılması, bunun toplumun tüm bileşenleri tarafından kabul edilmesi için forumlar, toplantılar ve açık oturumlar düzenlenmesi ardından da mevcut kurumların yeni düzene göre reforme edilmesidir. Köklü bir reform yapabilmek için gerekli olan öncelikle yeni bir sistemin üzerine yaratılacağı fikirlerin üretilmesi ve bunun da toplumda kabul görmesi ve benimsenmesidir.Devletin bir diğer önemli rolü ise yeni ekonomik modelde işçi ve işverenler arasında yapılan gayri resmî mutabakatın resmîleştirilmesi ve korunmasıydı. İşverenler için istikrarlı ekonomik büyüme, işçi sınıfı için de tam istihdam hedefiyle yaratılan ekonomik düzende kurumlar da bu amaçlar doğrultusunda yapılandırıldı. Yaklaşık 20 yıl süreden kurumsal dönüşüm ve düzenin yerleşmesi sürecinin ardından 1950'lere gelindiğinde İsveç'te refah devleti modelini yaratan kurumlar istikrarlı bir şekilde işlevlerini yerine getirir durumdaydı. İsveç'teki sosyal demokrasi modelinin temelinde tam istihdam, eşitlik ve refah fikirleri yer alıyordu.Politik ekonomi alanında önemli çalışmalar yapan Prof. Mark Blythe, İsveç’te hayata geçirilen sosyal demokrasiye dair "Modelin arkasındaki fikirler olmasa, böylesi bir kurumsal yapı asla hayata geçirilemezdi." diyor. Bugün CHP’nin de sosyal demokrat kimliğini ön plana çıkararak "eşit ve adil bir ekonomik düzen" yaratma iddiasında olduğunu görüyoruz. Oysa Türkiye'de sosyal demokrasinin hayata geçirilmesi ancak mevcut kurumların, siyasi ve ekonomik sistemin köklü bir değişimden geçmesi ve sosyal demokrasi fikrinin toplumsal aktörler tarafından benimsenmesiyle hayata geçirilebilir. Dolayısıyla, mevcut sistemde küçük değişiklikler yaparak veya hâlihazırdaki kurumlara yenilerini ekleyerek içinde bulunduğumuz derin eşitsizliklere dayanan ekonomik sistemin değiştirilmesi pek mümkün görünmüyor.<img src="https://images.aposto.com/2022/10/2/1669745569928.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" alt="İsveç sosyal demokrasi miting" ratio="1.79" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Sverige Radio1970’lere gelindiğinde işçi sınıfının daha geniş haklar talep etmesi ve işverenlerin de mevcut düzendeki kâr oranlarının düşmesiyle birlikte İsveç’te 1930’larda hayata geçirilen sosyal demokrasi düzeni yavaş yavaş bozulmaya başladı. Başta petrol krizi olmak üzere küresel ekonomide yaşanan büyük gelişmelerin İsveç ekonomisinde etkileri olsa da sistemin dönüşümünü başlatan asıl olay işçi ve işveren arasındaki mutabakatın bozulmasıydı. İşverenler mevcut sistemi değiştirmek konusunda kendi aralarında bir mutabakata varmışken 1976 yılında sermaye yanlısı merkez-sağ koalisyon Sosyal Demokrat Parti’yi devirerek iktidara geldi. Normal koşullar altında, merkez-sağ koalisyonun sermaye sahiplerinin taleplerini dikkate alarak ekonomide köklü bir dönüşüm yapması bekleniyordu.1930’larda oluşturulan kurumsal yapının işlevsel olduğu bir siyasi ve ekonomik sistemde sağ partiler kendilerinden beklenen reformları hayata geçiremedi ve sermaye sahiplerinin de yoğun tepkisiyle karşılaştı. "Sermaye yanlısı bir hükümetimiz olmasına rağmen neden hâlâ işçi sınıfı lehine politikalar üretiyoruz?" sorusuna dönemin başbakanının "Çünkü hâlâ işçi sınıfının fikirlerine mahkumuz" dediği aktarılıyor. Bu fikri ve kurumsal sıkışmışlığı aşmak için işverenler uzun vadeli politikalar izleyerek düşünce kuruluşları aracılığıyla sermayenin lehine sonuçlar üretecek yeni bir ekonomi modeli yaratıyor ve bunu kamuoyuyla paylaşıyor, aynı zamanda yeni modele dair fikirlerin hem siyasetçiler hem de toplumda kabul görmesi için büyük reklam bütçeleri ile tanıtım faaliyetleri yürütüyorlar. Akademiye de aynı şekilde kaynak aktararak sürekli olarak neoliberal politikaların etkileri ve faydaları üzerine yapılan çalışmaları fonluyorlar. Sonuç olarak İsveç’te hem sosyal demokrasinin kurulması hem de dönüştürülmesi ancak yeni bir ekonomik düzene dair güçlü fikirlerin yaratılarak toplum, siyaset ve ekonomik aktörler tarafından kabul edilmesiyle mümkün oluyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Hakim sınırların dışına çıkabilmek</h2>2023 genel seçimlerinde demokratik bir Türkiye’yi yeniden inşa etme hedefiyle yola çıkan Altılı Masa'nın hem siyasi hem de ekonomik olarak 1980'lerde oluşturulan ve bugün hala hâkim olan siyasi sınırların dışına çıkamadığını görüyoruz. Toplumsal gelir eşitsizliğinin her geçen gün arttığı bir ekonomik düzende CHP’nin iddia ettiği gibi sosyal demokrasiye dayanan bir sistemin kurulması ancak yeni bir fikrin üretilmesi, toplumda kabul görerek işçi-işveren-devlet arasında bir mutabakata ulaşılması ve tüm kurumsal yapının bu yeni mutabakata göre reforme edilmesi ile mümkün olabilir.Aynı değişimin anayasa değişikliği paketi için de geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Yapım aşamasında sadece parti kurmayları arasında bir mutabakat sağlanarak hazırlanan anayasa değişikliği paketi, toplumsal bir talebi yansıtmadığı ve toplumsal bir mutabakata varılamadığı sürece mevcut sisteme yapılan küçük bir yama olmaktan öteye gidemeyecektir. Siyasetin sınırlarını yeniden çizmek ve eşitlik-refah-üretime dayanan yeni bir ekonomik modeli inşa etmek istiyorsak öncelikle bunların üzerine kurulacağı güçlü ve yeni bir fikir üretmemiz gerekiyor.

12 Eylül ile ilgili hikayeler