Herhâlde cumhuriyetin ilelebet payidar kalacağına en çok Romalılar inanıyordu. Dile kolay, antik dünyada 482 sene boyunca cumhuriyetle yönetilmişlerdi. Krallarını alaşağı etmişler, Senato'nun merkezde olduğu, gayet kompleks ve hassas bir sistem kurmuşlardı. Her şey de yolunda gibiydi. En azından toplumun hâli vakti yerinde olanları, eşrafı için işler tıkırındaydı. Koca bir coğrafyayı aralarındaki çıkar çatışmalarını, kurdukları cumhuriyetin kurumları aracılığıyla dengeleyerek idare etmenin yolunu bulmuş gibilerdi.Roma Cumhuriyeti'nin sonsuza kadar süreceğine inanmamak için hiçbir sebep yoktu. Bundan dolayı, devletlerini gururla "civitas eterna"&nbsp;diye anıyorlardı. Osmanlı'nın "devlet-i ebed müddet" yani sonsuz devlet kavramı Roma'dan miras. Bu sonsuza gidecek cumhuriyetin siyasi ve hukuki ifadesinin zirvesi Cicero'nun yazı ve söylevlerindedir. Roma Cumhuriyeti bir insanda cisimleşse, muhtemelen Cicero donuna bürünürdü. Formülün işletilmesi karmaşık olsa da, özü basitti. Hukukla birbirine bağlı vatandaşlar, haklarının karşılığında ödevler de yüklenerek beraber "kamusal şey"i, "res publica"yı oluşturuyordu.&nbsp;Hep beraber kurulmuş, ortaklaşa bir şeydi cumhuriyet. Tamamen de o sebeple asırlar boyunca sarsılmayıp güçlense de ölümü biraz da mukadderattandı. Zira aslında işler pek de ortaklaşa yürümüyordu.Cumhuriyeti her zerresinde yaşamış, darbe girişimlerine karşı Senato'yu ayakta tutmuş, Roma siyasetinin neredeyse her kademesinde ter dökmüş Cicero, cumhuriyetin yıkılışına şahit oldu. Kafası kesildi ve artık zehir saçtığı düşünülen yazıları kaleme alan elleri kopartılıp şehir meydanında sergilendi.&nbsp;Roma'nın cumhuriyetten imparatorluğa geçişi çok verimli bir tarihsel dönemdir. İnsanların ismine aşina olduğu Romalı karakterlerin büyük çoğunluğu birbirini tanıyan, aynı dönemin karakterleridir. Sezar, Augustus, Cicero, Kleopatra, Markus Antonius, Brutus vs... Shakespeare oyunları da Roma tarihinin bu dönemi etrafında dolaşmayı sever.&nbsp;Benim de hakkında okumayı sevdiğim bir dönemdir. Cumhuriyet bayramlarında da sıklıkla aklıma düşer. Ne oldu da Cicero'nun üzerine titrediği cumhuriyetin kurumlarının altı boşaldı, muzaffer komutan Sezar ordularını neden Roma'nın üzerine sürdü, nerede ne oldu da az dayansa 500 seneyi devirecek cumhuriyetin kendi devriliverdi?&nbsp;Tahmin edersiniz ki bu soruyu soran çok. ABD başta, dünyanın içinden geçtiği derin demokrasi krizinde bu soru çok daha sıklıkla gündeme geliyor. Aslında geç bronz devri çöküşü başta olmak üzere bütün sistem çöküşleri yeniden masaya yatırılıyor. Benzer bir sistem yıkılışı sürecinden geçtiğimizi düşünenlerin sayısı ve etkinliği giderek artıyor. Bu konulara artan ilgi de bunun göstergesi.Bir sistem tek bir nedenden yıkılmaz. Birçok faktör devine devine bu sonucu oluşturur. Ancak günümüzle kıyaslandığında Roma'da cumhuriyetin yıkılıp imparatorluğun kurulması sürecinden öğrenecek şeylerimiz var.Bir defa cumhuriyet kapsayıcı olmazsa kırılganlaşıyor. Siyaset, aslen Roma'yı kuran Romulus'un senatosundaki 100 senatörün ailelerinden gelenlerin alanıydı. Ahaliye "pleb" deniyordu ve siyasete katılımları kısıtlıydı.&nbsp;Roma ezeli rakibi Kartaca'yı ezip geçtikten sonra (bütün bu hikayenin sonunda Kartaca'nın büyük komutanı Hannibal'in Gebze'de otoyola yakın bir yerlerde gömülmesiyle sonuçlandığını not düşeyim☺) yayıldıkça yayıldı. Askerî harcamalar arttı, zaten eşitsizlik üzerine kurulan toplumsal düzenin iyice cılkı çıktı.&nbsp;Askere para yetiştirmek zor iş. Bir yerden sonra askerler, devlete değil generallerine sadakati seçti. Giderek artan gelir adaletsizliği pleblere "yetti gayrı" dedirtti. İsyanlarını kendileri örgütleyemediler. En asil ailelerden gelenler rakiplerini ezmek için plebleri örgütlemeye başladı. Popülizmin temellerini pleblerin isyanını kendi kişisel ajandaları için sömüren soylular attı diyebiliriz. Bugün Trump'ın&nbsp;"kara kalabalıklar"dan aldığı desteğin mekanizması Roma'da da mevcuttu.Cicero'nun cumhuriyeti bir zümrenin tahakkümüydü. Sonradan birbirine düşman olacak Romalı asiller, köleler Spartakus önderliğinde isyan ettiğinde tek vücut olup binlerce köleyi kilometrelerce yolda sırayla çarmıha germeyi bilmişlerdi. Bütün yollar Roma'ya biraz da böyle çıkmıştı.Ana emek kölelere dayanır, eşitsizlik fırlar gider, yoksul halkın gözlerinin önünde sergilenen şatafattan biraz kırıntı alabilmesi için askere yazılması gerekir, popülist soylular halkın isyanını kendi çıkarları için sömürüp toplumu kutuplaştırırsa ilelebet payidar kalacağına güvenilen cumhuriyetin&nbsp;göçüp gitmesinden başka seçenek kalmaz. O zaman herkesin merak ettiği sorunun bugünkü kavrayışla kabaca özeti bu.Bir yönetim sistemi kapsayıcı ve adil&nbsp;olmazsa yıkılır gider.&nbsp;Cumhuriyet fazilettir'in fazileti de bu olsa gerek. Halklar diktatörün istikrarını, halktan yana olmayan cumhuriyetin ikiyüzlülüğüne her zaman tercih edecektir. Öyle olduğu için "civitas eterna" Sezar'a "dictatur in perpetuum" yani daimi diktatör unvanını verdi.Uzun lafın kısası, gelir adaleti ve toplumsal eşitlik gözetmeyen her siyasi akım cumhuriyet karşıtıdır. En güvenilen devlet kurumları bile bir kuşakta yıkılabilir. Halkın haklı isyanı üzerinde sörf yapmaya hevesli çok diktatör vardır.Gelgelelim "res publica", "kamusal şey" diktatörlerden de her yönetim şeklinden de eskidir. Cicero ya da Sezar'ı bilip de Spartakus'te karar kılanların kararlılığının dayanağı da bu olsa gerek.&nbsp;Cumhuriyet hepimizin ortak varlığı olmamaya direnirse yıkılır gider.&nbsp;Hakkını savunmak aslen cumhuriyeti savunmaktır. Savunulmayan bir kamusal ortaklığın da yağmalayanı çok olur.&nbsp;<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Not: Bu yazı ilk defa 30 Ekim 2021'de Aposto'da&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://aposto.com/s/cumhuriyet-nasil-bir-fazilettir" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">yayımlanmıştır</a>.

Aposto Gündem

Cumhuriyet nasıl bir fazilettir?

Herhâlde cumhuriyetin ilelebet payidar kalacağına en çok Romalılar inanıyordu. Dile kolay, antik dünyada 482 sene boyunca cumhuriyetle yönetilmişlerdi. Krallarını alaşağı etmişler, Senato’nun merkezde olduğu, gayet kompleks ve hassas bir sistem kurmuşlardı. Her şey de yolunda gibiydi. En azından toplumun hâli vakti yerinde olanları, eşrafı için işler tıkırındaydı. Koca bir coğrafyayı aralarındaki çıkar çatışmalarını, kurdukları cumhuriyetin kurumları aracılığıyla dengeleyerek idare etmenin yolunu bulmuş gibilerdi.Roma Cumhuriyeti’nin sonsuza kadar süreceğine inanmamak için hiçbir sebep yoktu. Bundan dolayı, devletlerini gururla "civitas eterna"&nbsp;diye anıyorlardı. Osmanlı’nın "devlet-i ebed müddet" yani sonsuz devlet kavramı Roma’dan miras. Bu sonsuza gidecek cumhuriyetin siyasi ve hukuki ifadesinin zirvesi Cicero’nun yazı ve söylevlerindedir. Roma Cumhuriyeti bir insanda cisimleşse, muhtemelen Cicero donuna bürünürdü. Formülün işletilmesi karmaşık olsa da, özü basitti. Hukukla birbirine bağlı vatandaşlar, haklarının karşılığında ödevler de yüklenerek beraber “kamusal şey"i, “res publica"yı oluşturuyordu.&nbsp;Hep beraber kurulmuş, ortaklaşa bir şeydi cumhuriyet. Tamamen de o sebeple asırlar boyunca sarsılmayıp güçlense de ölümü biraz da mukadderattandı. Zira aslında işler pek de ortaklaşa yürümüyordu.Cumhuriyeti her zerresinde yaşamış, darbe girişimlerine karşı Senato’yu ayakta tutmuş, Roma siyasetinin neredeyse her kademesinde ter dökmüş Cicero, cumhuriyetin yıkılışına şahit oldu. Kafası kesildi ve artık zehir saçtığı düşünülen yazıları kaleme alan elleri kopartılıp şehir meydanında sergilendi.&nbsp;Roma’nın cumhuriyetten imparatorluğa geçişi çok verimli bir tarihsel dönemdir. İnsanların ismine aşina olduğu Romalı karakterlerin büyük çoğunluğu birbirini tanıyan, aynı dönemin karakterleridir. Sezar, Augustus, Cicero, Kleopatra, Markus Antonius, Brutus vs... Shakespeare oyunları da Roma tarihinin bu dönemi etrafında dolaşmayı sever.&nbsp;Benim de hakkında okumayı sevdiğim bir dönemdir. Cumhuriyet bayramlarında da sıklıkla aklıma düşer. Ne oldu da Cicero’nun üzerine titrediği cumhuriyetin kurumlarının altı boşaldı, muzaffer komutan Sezar ordularını neden Roma’nın üzerine sürdü, nerede ne oldu da az dayansa 500 seneyi devirecek cumhuriyetin kendi devriliverdi.&nbsp;Tahmin edersiniz ki bu soruyu soran çok. ABD başta, dünyanın içinden geçtiği derin demokrasi krizinde bu soru çok daha sıklıkla gündeme geliyor. Aslında geç bronz devri çöküşü başta olmak üzere bütün sistem çöküşleri yeniden masaya yatırılıyor. Benzer bir sistem yıkılışı sürecinden geçtiğimizi düşünenlerin sayısı ve etkinliği giderek artıyor. Bu konulara artan ilgi de bunun göstergesi.Bir sistem tek bir nedenden yıkılmaz. Birçok faktör devine devine bu sonucu oluşturur. Ancak günümüzle kıyaslandığında Roma’da cumhuriyetin yıkılıp imparatorluğun kurulması sürecinden öğrenecek şeylerimiz var.Bir defa cumhuriyet kapsayıcı olmazsa kırılganlaşıyor. Siyaset, aslen Roma’yı kuran Romulus’un senatosundaki 100 senatörün ailelerinden gelenlerin alanıydı. Ahaliye pleb deniyordu ve siyasete katılımları kısıtlıydı.&nbsp;Roma ezeli rakibi Kartaca’yı ezip geçtikten sonra (bütün bu hikayenin sonunda Kartaca’nın büyük komutanı Hannibal’in Gebze’de otoyola yakın bir yerlerde gömülmesiyle sonuçlandığını not düşeyim☺) yayıldıkça yayıldı. Askeri harcamalar arttı, zaten eşitsizlik üzerine kurulan toplumsal düzenin iyice cılkı çıktı.&nbsp;Askere para yetiştirmek zor iş. Bir yerden sonra askerler, devlete değil generallerine sadakati seçti. Giderek artan gelir adaletsizliği pleblere “yetti gayrı” dedirtti. İsyanlarını kendileri örgütleyemediler. En asil ailelerden gelenler rakiplerini ezmek için plebleri örgütlemeye başladı. Popülizmin temellerini pleblerin isyanını kendi kişisel ajandaları için sömüren soylular attı diyebiliriz. Bugün Trump’ın “kara kalabalıklar”dan aldığı desteğin mekanizması Roma’da da mevcuttu.Cicero’nun cumhuriyeti bir zümrenin tahakkümüydü. Sonradan birbirine düşman olacak Romalı asiller, köleler Spartakus önderliğinde isyan ettiğinde tek vücut olup binlerce köleyi kilometrelerce yolda sırayla çarmıha germeyi bilmişlerdi. Bütün yollar Roma’ya biraz da böyle çıkmıştı.Ana emek kölelere dayanır, eşitsizlik fırlar gider, yoksul halkın gözlerinin önünde sergilenen şatafattan biraz kırıntı alabilmesi için askere yazılması gerekir, popülist soylular halkın isyanını kendi çıkarları için sömürüp toplumu kutuplaştırırsa ilelebet payidar kalacağına güvenilen cumhuriyetin göçüp gitmesinden başka seçenek kalmaz. O zaman herkesin merak ettiği sorunun bugünkü kavrayışla kabaca özeti bu.Bir yönetim sistemi kapsayıcı ve adil olmazsa yıkılır gider.&nbsp;Cumhuriyet fazilettir’in fazileti de bu olsa gerek. Halklar diktatörün istikrarını, halktan yana olmayan cumhuriyetin ikiyüzlülüğüne her zaman tercih edecektir. Öyle olduğu için “civitas eterna” Sezar’a “dictatur in perpetuum” yani daimi diktatör unvanını verdi.Uzun lafın kısası, gelir adaleti ve toplumsal eşitlik gözetmeyen her siyasi akım cumhuriyet karşıtıdır. En güvenilen devlet kurumları bile bir kuşakta yıkılabilir. Halkın haklı isyanı üzerinde sörf yapmaya hevesli çok diktatör vardır.Gelgelelim “res publica”, “kamusal şey” diktatörlerden de her yönetim şeklinden de eskidir. Cicero ya da Sezar’ı bilip de Spartakus’te karar kılanların kararlılığının dayanağı da bu olsa gerek.&nbsp;Cumhuriyet hepimizin ortak varlığı olmamaya direnirse yıkılır gider. Hakkını savunmak aslen cumhuriyeti savunmaktır. Savunulmayan bir kamusal ortaklığın da yağmalayanı çok olur.&nbsp;

Roma Cumhuriyeti'nin yıkılış süreci, bir cumhuriyetin neden yıkılabileceğini özetler nitelikte.

Felsefenin ontoloji, siyaset, mantık gibi şanlı kolları varken neden estetik ve sanatla ilgilendiğim soruluyor genelde. Sanıyorum çoğu insan sanatla ilgilenmenin zengin hobisinden öte bir şey olmadığını düşünüyor. Öyle ya iyi bir resim ya da heykel ancak ev dekore edebilir...Her ne kadar geleneksel anlamda bir sanatçı olmasam da sanat deneyimini önemseyen, sanat üzerine düşünen bir izleyiciyim. Burada geleneksel anlamda sanatçı değilim derken kastettiğim, bireysel sanatsal üretimlerimizin dışındaki büyük S’li “Sanat”. O, kendi tarihsel sürecine sahip, sektörleşmiş bir alan. Elbette ben bu profesyonelleşmeden söz etmiyorum. Fakat ben herkesin sanatçı olabileceğini, hatta herkesin farkında olsun ya da olmasın, sanat ürettiğini düşünüyorum.&nbsp;Nasıl derseniz, "Birine seni özledim." demek yerine "Sen yokken zaman daha yavaş akıyor..." dediğinizde, kullanılmış bir meyve suyu şişesine estetik dokunuşlar yaparak ondan yeni bir şey yarattığınızda, gün batımında ortaya çıkan sarı ve kızıl renklerden büyülenip telefonunuzla onu en iyi açıdan çekmeye çalıştığınızda aslında sanat üretiyorsunuz. Yani doğrudan pratik bir fayda sağlamadığınızı bildiğiniz halde yine de yaratma dürtüsüyle harekete geçtiğinizde aslında siz de sanatçı oluyorsunuz ama küçük -s'li olanından. Bu yüzden sanat deneyimine dair bilinçli bir farkındalık yaşamlarımıza farklı açılardan doyum getirebilir gibi gözüküyor. En azından çoğu filozof böyle düşünmüştü.Eski ya da yeni biçim ile olsun, sanat deneyiminin ne olduğu konusunda filozofların ne düşündüğüne bakalım.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Cicero, “Bir ressam, gölgelerde ve çıkıntılarda kim bilir bizlerin göremediğimiz neleri görür!” demişti. Benzer bir şekilde 20.yüzyılda yaşamış kıta felsefesinin ünlü temsilcilerinden Martin Heidegger de sanatın varlığın kendini açma biçimlerinden biri olduğunu söyler. Nitekim gündelik hayatımızda nesnelerle araçsal bir ilişki kurarız. Buna karşın sanat sayesinde nesnenin araçsal kullanımından uzaklaştığımızda o şeye ilişkin daha kökensel bir farkındalık yaşamamız mümkün hale gelir. Örneğin, Vincent Van Gogh’un "Bir Çift Ayakkabı" adlı resminde kişiye hizmet etmiş bir ayakkabı, temsili dolayısıyla, artık araçsallığını yitirir. Böyle olunca ayakkabı bize bir hikaye anlatmaya başlar. Ayakkabının şeyliği, aslında onun araçsal kullanımında değil, insan ile kurduğu varoluşsal ilişkide ortaya çıkar. Bu bağlamda Heidegger, Sanat Eserinin Kökeni&nbsp;adlı eserinde sanatı üstü örtülü hakikatin ortaya çıkmasının olanağı olarak görür.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Friedrich Nietzsche’ye göre ise sanat, mutlak hakikatin yokluğunda insanın anlamsızlık denizinde savrulup durmasını engelleyebilecek tek gemidir. (Katılmamak elde değil!) Kişinin hem kendi varoluşunu ve hem içinde yaşadığı dünyayı dönüştürmenin en iyi yoludur. Anlamsızlıkta anlam üretmeye çalışıyoruz daima, böylelikle hem yaşamı olumluyor, hem de bir bakıma kendimizi yapıtlarla daha değerli, kutsal bir hale getiriyoruz.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Aristoteles ise Poetika&nbsp;adlı eserinde “katharsis” kavramıyla sanatın sakıncalı tutkulardan arındıran bir işlevi olduğunu söyler. İzleyici sanat deneyiminde kendini hikayenin kahramanlarının yerine yerleştirir. Böylelikle kendisini kahramanın yerine yerleştiren izleyici eser deneyimi sayesinde pek çok duygu durumuna sürüklenir ve akabinde bir çeşit duygu boşaltımı ile dinginliğe erişebilir.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Robert Vischer ise “einfühlung” (özdeşleyim) adını verdiği bir kavramla izleyicinin kendi gerçekliğinden çıkarak eserin kurgusal dünyasında kendini yeniden bulabileceğini söyler. Bir roman okurken kendinizi hangi karakterle neden özdeşleştirdiğiniz veya bahsedilen kurgusal durumda siz olsaydınız hangi tavrı takınacağınız, aslında sanat deneyimi sayesinde kendi benliğimizi keşfetmemize yol açabilir.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Sigmund Freud&nbsp;ise&nbsp;sanat deneyiminden ziyade sanatçının sanat üretimine odaklanır. Bilinçdışında bastırılan dürtülerin doyumunun, yani haz gereksinimlerinin karşılanması gerekir. Fakat bu doyum iç ve dış engeller nedeniyle kimi zaman sekteye uğrar. Bu engellenme ile dürtüler, sanat aracılığıyla başka bir biçimde varsayımsal olarak doyurulur.&nbsp;</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Immanuel Kant ise estetik deneyime çok daha toplumsal bir anlam yükler. Nitekim estetik deneyim bireysel oluşuyla değil, öznelerarası duygudaşlığın zemini olmasıyla önem kazanır. Güzel amaçtan bağımsız olsa da, sosyal iletişim yönünde yaptığı etkiyle kişiye bir türün parçası olduğunun farkındalığını sağlar. Beğeni yargısının öznel koşullarımızı aşmamızı talep etmesi insanda varolan bir çeşit sosyal duyguya işaret eder.</li></ul>Böylelikle şeylerin sıradanlıklarını aşan bir farkındalıkla estetik bir görme geliştirme, anlam yaratarak yaşamı zenginleştirme, duygu salınımı dolayısıyla rahatlama, kendi bilincimizin karanlık noktalarına temas ederek kendinle tanışma gibi imkanlara işaret ederek sanatın ne işe yaradığı sorusu yanıtlanabilir. Eğer bir işe yaraması gibi bir talebiniz varsa.O yüzden "dilozof on the road" serüveni boyunca sıklıkla sanat deneyimi yaşamayabileceğim mekanlara gitmeyi planlıyorum. Bu deneyimlerin verdiği ufukla, tüm dünya deneyimlerimizi tıpkı sanat deneyimi gibi estetikleştirmeyi başarırsak kim bilir belki yürümek dahi dans etmek kadar güzel olabilir. Gelecek sayıda görüşmek üzere, merakla ve sanatla kal!

Cicero ile ilgili hikayeler