■ Hale Sinirlioğlu, 
Aslı Paköz<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Bağdat Caddesi, 1930’lardan başlayarak, “canlı bir kaldırım boyu ve zemin katı etkinliğinin merkezi ve taşıyıcısı olmayı sürdürmüş”1 bir sosyalleşme mekanıdır. Son yıllarda caddedeki binalar dönüşürken caddenin kullanımı ve üretilen mekanlar da değişmektedir. Bu durum caddedeki yaya yolunun dinamiğini de dönüştürmektedir.Bağdat Caddesi’nin fiziksel yapısı ve
cadde üzerindeki binaların mimari
karakterlerinin yanısıra cadde boyunca
kaldırım kotunun ve kullanımlarının
çeşitliliği de caddeye özgün kimliğini
kazandıran özelliklerindendir. Caddenin
canlılığını ve zemin kotunun çeşitliliğini,
binaların kaldırım kotu ile ilişkisi
şekillendirmektedir. Cadde üzerindeki
binaların önlerindeki açık alanlar ile
kaldırım arasındaki kot, malzeme ve sınır elemanlarının farklılıkları cadde boyunca
yaya deneyimini sürekli değiştirmektedir.Bu farklı kullanım örneklerine
bakıldığında, “çift zeminli ticari alanlar”2 olarak isimlendirilebilecek, apartmanların alt kotunun caddeyle ilişkilendirildiği düzenlemeler göze çarpar. Bu yapıların çoğunluğunda ticari alanlar her iki zemin kotunda da bulunurken bu yazıda da yer verilen bir örnekte olduğu gibi yalnızca zemin altındaki kotta yer aldığı da görülür. Genellikle belirli bir dönemdeki yapılarda görülen bu düzenlemeler, caddedeki ticari alan ve kullanıcıların hem sayısını hem de çeşitliliğini artırarak caddenin zemin kotu kullanımını zenginleştirmektedir. Caddedeki binalar dönüşürken ortadan kaybolmaya başlayan bu karakterdeki birçok yapıya caddenin farklı bölgelerinde rastlamak mümkün. Burada, bu karakterdeki yapılardan, özellikle Caddebostan-Şaşkınbakkal arasında bulunan birkaçını inceleyerek, bu yapıların kaldırım kotu kullanımları üzerinden Bağdat Caddesi’nde değişen/dönüşen kaldırım kotu kullanımına dikkat çekmeye çalışacağız.Caddede çift zeminli ve/veya alt kotta
ticari alana sahip yapıların bir kısmı
önemli dönem yapıları olarak göze
çarpmaktadır. Bu yapılardan biri Melih
Koray’a ait Erenköy Palas Apartmanı’dır3 . Birbirinden farklı mimari dilde birçok yapı üretmiş, özellikle Kadıköy’deki apartmanları ile bilinen modernist mimar Melih Koray’ın tasarımı olan ve 1960’lı yıllara tarihlenen bu yapının dükkan katı, cadde kotundan aşağıda kalmaktadır. Dükkanlara amfiye benzer bir formda oluşturulmuş basamaklarla inilerek ulaşılmaktadır. Bu amfi formundaki merdivenler ile hem merdiven üzerinde hem de çevresinde farklı kullanım alanları oluşturulmuştur. Yapının zemin kotu ile caddenin arakesitinde kalan dar alan yeni oturma, bekleme ve sergi alanları ortaya çıkarır. Ayrıca cadde üzerindeki diğer çift zeminli ticari alanlardan farklı olarak, alt kotta yer alan dükkanlar merdivenin amfi formu nedeniyle sahne gibi görünmekte; böylece bu merdivenler cadde üzerindeki kullanıcıyı dükkanlara yönlendirmektedir. Erenköy Palas Apartmanı’nın cadde ile kurduğu bu ilişkinin korunması yapının korunması kadar önemli gözükmektedir.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1675165163643.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.58" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Ünsal Apartmanı, Kadıköy,
İstanbul, 2021 (Fotoğraf: Hale
Sinirlioğlu).Bu kapsamda ele alınacak diğer bir yapı
Ünsal Apartmanı’dır4 . Çift zeminli ticari alan kullanıma örnek olan bu yapının zemin ve zemin altı kotunda işyerleri bulunmaktadır. İki tarafı yol olan bir köşe parselde konumlanan bu apartmanın Bağdat Caddesi yönündeki kaldırımında eğrisel formda bir galeri vardır ve alt kottaki dükkanlara bu galeriye bağlı merdivenle ulaşılmaktadır. Caddebostan İskele Sokak’la aynı kotta oldukları için dükkanlara, bu sokaktan da direkt bağlantı sağlanabilmektedir. Bu galeri ile yaratılan çift zeminin kendi aralarındaki ve sokak-cadde arasındaki sirkülasyon ilişkisi oldukça etkilidir. İskele Sokak’taki zemin kotu, sokakla bir bütün oluşturarak yayaları sokak ve caddenin kesişimindeki köşeye yönlendirirken, basamaklar arasında yer alan bir ağaç ise bu köşeyi vurgular niteliktedir. Sokaktan merdivenlerle çıkılan üst kot ise, Bağdat Caddesi ile aynı kotta yer almakta ve alternatif bir sirkülasyon aksı olarak caddeye ulaşmaktadır.Çift zeminli ticari alan kullanıma diğer bir
örnek Yenel Apartmanı’dır5 . Bu yapı Ünsal Apartmanı’na benzer şekilde köşe bir parselde konumlanmaktadır ancak yapının alt kotundaki dükkanlara ulaşım sadece Bağdat Caddesi’nden sağlanmaktadır, yandaki sokaktan bu işyerlerine ulaşım yoktur. Bu bağlamda Yenel Apartmanı, köşe noktasında konumlanan diğer çift zeminli ticari alan örnekleri ile kıyaslandığında farklı bir karakter ve buna bağlı olarak da farklı işlevler ortaya çıkartır. Yenel Apartmanı’ndaki alt kotun kullanımı da bu fiziksel yapısına bağlı olarak farklılaşmıştır ve bu kotta bulunan kafenin açık oturma alanında, caddenin hareketliliğinin yarattığı görsel ve işitsel etkilerden bir nebze de olsa uzaklaşılmaktadır. Bunu galerinin daha küçük olması, sirkülasyonun tek bir noktadan yapılması ve merdivenin kenarında alt kota yerleştirilmiş olan ağacın galeride oluşturduğu gölge sağlamaktadır.<img src="https://images.aposto.com/2023/0/2/1675165235106.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.56" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"> Yenel Apartmanı, Kadıköy,
İstanbul, 2021 (Fotoğraf: Hale
Sinirlioğlu).Bugün Bağdat Caddesi’ne bakıldığında, farklı işlevler barındıran binaların, farklı kotlarda mekansal çeşitlilik sağlayan kaldırım düzenlemelerinin yerini tek işlevli binaların önündeki tekdüze kaldırımların aldığı görülmektedir. Bu yüzden caddede yakın geçmişte üretilen farklı kot kullanımlarıyla yarı özel ve yarı kamusal mekanlar da hızla azalmaktadır. Bu durum, İstanbul’da uygulanan imar yönetmeliği ile ilişkilidir. Sözkonusu yönetmeliğe bakıldığında Bağdat Caddesi ile ilgili plan notlarında cadde üzerinde yapılacak binaların önündeki kaldırımın ±0.00 kotunda tesviye edileceği belirtilmektedir6.Buradan çift zeminli ticari alanlara
sahip binalar dönüşüm geçirdiklerinde
kaldırımlarının önceki gibi farklı kotlara
imkan verecek şekilde yapılamayacağı
anlaşılmaktadır. Bu durum caddeyi
bugün mekansal olarak zenginleştiren
öğelerden birinin daha eksileceği
anlamına gelmektedir.Bu yazıda ele alınan yapılar, Bağdat
Caddesi’nde çift zeminli ve/veya alt
kotta ticari alan kullanıma sahip
binaların küçük bir kısmı; caddeye
bu anlamda mekansal çeşitlilik sunan
başka yapılar da var. Çift zeminli
ticari alanlar ile oluşturulan alt kot
ve zemin kot düzenlemeleri, farklı
büyüklükte ve ölçekte yarı kamusal
alanlar yaratarak caddeyi ve caddenin
kullanımını çoğaltmakta. Ancak
cadde boyunca yapılmakta olan yeni
binalara bakıldığında, sıfır kot seviyeleri
ve bununla bağlantılı olarak bina
kullanımlarındaki dönüşüm ile sokağın
mekansal zenginliğinin azaldığı görülüyor.
Bugün caddenin sahip olduğu farklı
kaldırım kotu kullanım örneklerine
bakmak, başka bir deyişle caddede farklı
dönemlerde inşa edilen yapıların kaldırım
ile kurduğu ilişkiyi kıyaslamak, mekanlar
aracılığıyla farklılaşan sosyal ilişkileri
görmek için de bir yol olabilir.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">Notlar:1&nbsp;Atilla Yücel, “Bağdat Caddesi”, İstanbullaşmak: Olgular, Sorunsallar, Metaforlar, ed.: Pelin Derviş, Bülent Tanju, Uğur Tanyeli, Garanti Galeri Yayınları, 2009, s. 42. 2 Bu çalışmada ele alınan Bağdat Caddesi’ndeki alt kot kullanımlarına sahip yapıları isimlendirmedeki yardımları için Uğur Tanyeli’ye çok teşekkür ederiz. 3 Bağdat Caddesi, No: 322. 4 Bağdat Caddesi, No: 312. 5 Bağdat Caddesi, No: 350. 6 İmar Yönetmeliği / 20 Mayıs 2018 / Tanımlar / cccc: Subasman kotu (Zemin kat taban kotu): Binaların zemin kat taban döşemesi üst kotu (imar planlarında aksine bir hüküm bulunmaması halinde), ±0.00 kotunun altına düşemez ve +1.20 kotunun üzerine çıkamaz.

Arredamento Mimarlık

İstanbul’un en önemli kentsel eksenlerinden olan Bağdat Caddesi 19. yüzyılın ortalarında demiryolu hattının inşası ve banliyöleşmeyle başlayan değişim serüvenini her geçen gün tırmanarak sürdürüyor. Sinirlioğlu ve Paköz, caddenin yapılaşmasının kimi güncel özelliklerini tartışıyorlar. Bu yapılaşmanın Türkiye’nin diğer kentlerine de yayılım gösterdiğine işaret etmekte yarar var.

“Çift Zeminli Ticari Alanlar” Bağlamında Bağdat Caddesi’ndeki Dönüşüme Bakmak

Kamusal mekânların düzenlenmesinde başlangıç noktası yayadır. Nihayetinde fiziksel ve sosyal çevreye ihtiyaç duyuyoruz. Çünkü hareketlerimiz dinamizme sebep oluyor veya mekânsal örgütlenmelere yol açıyor. Yani süzülüyoruz veya toparlanıyoruz. Bunu sağlayan, hedefe yönelik sokağa çıkanlar veya yürüyüş için salınanlar arasındaki farktan kaynaklanıyor. Hareketlerimiz benimsediğimiz kültürle bağlantılı ve bunun haricinde caddelerin işlevi ve civarda yaşayanların sosyoekonomik durumları da akışkanlığa yansıyor. İki hafta önce alıntı yaptığım mimar Amos Rapoport da “yürümenin kültürden gelen bir davranış olduğunu” söylüyor. Nitekim Avrupa’da yürüyerek kendini meydanlara atanların yerini ABD’de hedefe hızlıca ulaşmayı planlayanlar alıyor.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Kuşatılmışlık hissi</h2>Bir caddenin akışkanlığına bakılırken kuşatılmışlık hissine vurgu yapılıyor. Bu bizim, ince ve uzun bir yolda bütün hissedebilmemizle ilgili. Bu konudaki bilirkişiler, Bağdat Caddesi'nde kuşatılmış hissetmemize sebep olacak farklı oranlar belirtiyor &nbsp;Mimar ve teorisyen Camillo Sitte bu durumu “İdeal cadde, bütünüyle kuşatılmış bir birim olmalıdır. Kişinin izlenimi burada sınırlanmalı, âdeta sarılmalıdır. Daha mükemmel bir tablo şöyledir: Mekânda huzuru hisseden kişi, bakışları sonsuzlukta kaybolmayan kişidir. Kişi kendini baktığı noktadan, sonsuzlukta kaybolmadığı mekânlarda rahat hisseder,”&nbsp;diyerek ifade ediyor.<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Gözün alabildiğince...</h2>İki yanımızdaki cephelerin göz hizasında olması; yolun ve bina cephe yüksekliklerinin 1:3 oranını aşmaması gerektiğinin altı çiziliyor. Dar yollar, bizim ufukta kaybolmamızı engelliyor. Ama bu her zaman layığıyla kuşatıldığımız anlamına da gelmiyor. Bu açıdan Bağdat Caddesi’ni değerlendirince farklı oranları sebebiyle üçe ayrılan bölgeler görüyoruz. Bunu nirengi noktaları olmayan bir aksın üzerinde yapıyoruz. Yani mahallenin “eskisi” olmayanların yürürken nerede olduğunu fark etmesini sağlayacak katmanlar ve yapılar oldukça az.&nbsp;Emeritus profesör Cliff Moughtin, bir caddenin uzunluğunun kesintisiz olarak 1,5 kilometreyi geçmemesi gerektiğini belirtiyor. Caddelerin hareket ve yönelimlerle zenginleşmesi gerektiğinin altını çizen bu görüş, Bağdat Caddesi’nin tam olarak tutturabildiği bir rakam değil; bunun yaklaşık iki katı bir uzunluk, Erenköy’den Bostancı’nın başına kadar bizleri bekliyor. Mimar Jan Gehl de bir kişinin bir saatte ortalama beş kilometreyi etrafını rahatlıkla algılayarak yürüyebileceğini, dolayısıyla göz hizasından itibaren 12-35 derecelik açılarla etrafı algılayabileceğimizi savunuyor. Hızlı bir kentsel dönüşüm yaşayan caddenin gittikçe yükselen cephelerinin gelecekte bu rakamları da tutturabileceğine inanmak güç.&nbsp;<h2 dir="ltr" fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Son söz</h2>Sadece bu da değil; kentsel aksın sık sık düzensiz yeşillik ve kentsel donatılarla kesildiği kaldırımlarda bankların duvara baktığını, taş döşemelerin farklılaştığını da görüyoruz. Bunlar da Bağdat Caddesi’nin estetiğini ve yaya deneyimini zorluyor. Fakat caddenin yerini kimselere kaptırmayacak havası, Anadolu yakasındaki birçok kişiyi kuşatıyor.<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">KaynakCemali, A. L. Kentsel Kamusal Mekânda Yaya Hareketi: Bağdat Caddesi Örneği. Yüksek Lisans Tezi. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, 2011. &nbsp;&nbsp;

Aposto İstanbul

Nefis günler bizi bekliyor, bunu şimdiden hissediyorum. Dükkânlar henüz açılmış, kediler uyanamamışken biraz daha farklı bir Bağdat Caddesi var. O huzur veren hâlinde salınırken aklıma bir düşünce takılıyor: Cadde, yeterince akışkan mı? Bu hafta; yaya deneyimi özelinde, bir yaz günü salınanlar için Bağdat Caddesi’ni ele alacağım.

cadde ile ilgili hikayeler